در همه کشور عظیم سلجوقی ، نظامیه بغداد و نظامیه نیشابور ، مثل دو ستاره روشن می‏درخشیدند . طالبان علم و جویندگان بینش ، بیشتر به یکی از  این دو دانشگاه عظیم هجوم می‏آوردند . ریاست و کرسی بزرگ تدریس نظامیه‏ نیشابور ، در حدود سالهای 450 - 478 ، به عهده ابوالمعالی امام الحرمین‏ جوینی بود . صدها نفر دانشجوی جوان جدی در حوزه تدریس وی حاضر می‏شدند و می‏نوشتند و حفظ می‏کردند . در میان همه شاگردان امام الحرمین سه نفر جوان‏ پرشور و با استعداد بیش از همه جلب توجه کرده انگشت نما شده بودند : محمد غزالی طوسی ، کیاهراسی ، احمد بن محمد خوافی . سخن امام الحرمین درباره این سه نفر گوش به گوش و دهان به دهان‏ می‏گشت که : " غزالی دریایی است مواج ، کیا شیری است درنده ، خوافی‏ آتشی است سوزان " از این سه نفر نیز محمد غزالی مبرزتر و برازنده‏تر می‏نمود . از این رو چشم و چراغ حوزه علمیه نیشابور آن روز ، محمد غزالی‏ بود . امام الحرمین در سال 478 هجری وفات کرد . غزالی که دیگر برای خود عدل‏ و همپایه‏ای نمی‏شناخت ، آهنگ خدمت وزیر دانشمند سلجوقی ، خواجه نظام‏ الملک طوسی کرد که محضرش مجمع ارباب فضل و دانش بود . در آنجا نیز مورد احترام و محبت قرار گرفت . در مباحثات و مناظرات بر همه اقران‏ پیروز شد ! ضمنا کرسی ریاست نظامیه بغداد خالی شده بود ، و انتظار استادی با لیاقت را می‏کشید که بتواند از عهده تدریس آنجا برآید . جای‏ تردید نبود ، شخصیتی لا یقتر از این نابغه جوان که تازه از خراسان رسیده‏ بود پیدا نمی‏شد . در سال 484 هجری قمری ، غزالی با شکوه و جلال تمام وارد بغداد شد ، و برکرسی ریاست دانشگاه نظامیه تکیه زد .  عالیترین مقامات علمی و روحانی آن روز همان بود که غزالی بدان رسید . بزرگترین دانشمند زمان و عالیترین مرجع دین به شمار می‏رفت . در مسائل‏ بزرگ سیاسی روز مداخله می‏کرد . خلیفه وقت ، المقتدر بالله ، و بعد از او المستظهر بالله ، برای وی احترام زیادی قائل بودند . همچنین پادشاه‏ بزرگ ایران ملکشاه سلجوقی ، و وزیر دانشمند و مقتدر وی خواجه نظام‏ الملک طوسی ، نسبت به او ارادت می‏ورزیدند و کمال احترام را مرعی‏ می‏داشتند ، غزالی به نقطه اوج ترقیات خود رسیده بود و دیگر مقامی برای‏ مثل او باقی نمانده بود که احراز نکرده باشد ، ولی در همان حال که برعرش‏ سیادت علمی و روحانی جلوس کرده بود و دیگران غبطه مقام او را می‏خوردند ، از درون روح وی شعله‏ای که کم و بیش در همه دوران عمر وی سوسو می‏زد زبانه کشید که خرمن هستی و مقام و جاه و جلال وی را یکباره سوخت . غزالی در همه دوران تحصیل خویش احساسی مرموز را در خود می‏یافت که از او آرامش و یقین و اطمینان‏ می‏خواست ، ولی حس تفوق بر اقران و کسب نام و شهرت و افتخار مجال بروز و فعالیت زیادی به این حس نمی‏داد . همینکه به نقطه اوج ترقیات دنیایی‏ خود رسید و اشباع شد ، فعالیت حس کنجکاوی و حقیقت‏جویی وی آغاز گشت . این مطلب بروی روشن شد که جدلها و استدلالات وی که دیگران را اقناع و ملزم می‏کند ، روح کنجکاو و تشنه خود او را اقناع نمی‏کند . دانست که‏ تعلیم و تعلم و بحث و استدلال کافی نیست . سیر و سلوک و مجاهدت و تقوی‏ لازم است . با خود گفت از نام شراب ، مستی و از نام نان ، سیری و از نام دوا ، بهبود پیدا نمی‏شود . از بحث و گفتگو درباره حقیقت و سعادت‏ نیز آرامش و یقین و اطمینان پیدا نمی‏شود . باید برای حقیقت خالص شد ، و این با حب جاه و شهرت و مقام سازگار نیست. کشمکش عجیبی در درون وی پیدا شد . دردی بود که جز خود او و خدای او کسی از آن آگاه نبود . شش ماه این کشمکش به صورت جانکاهی دوام یافت ، و به قدری شدت کرد که خواب و خوراک از وی سلب‏ شد . زبانش از گفتار باز ماند . دیگر قادر به تدریس و بحث نبود . بیمار شد و در جهاز هاضمه‏اش اختلال پیدا شد . اطبا معاینه کردند ، بیماری‏ روحی تشخیص دادند . راه چاره از هر طرف بسته شده بود . جز خدا و حقیقت‏ دادرسی نبود . از خدا خواست که او را مدد کند و از این کشمکش برهاند . کار آسانی نبود ، از یک طرف آن حس مرموز به شدت فعالیت می‏کرد ، و از طرف دیگر چشم پوشیدن از آن همه جلال و عظمت و احترام و محبوبیت دشوار می‏نمود . تا آنکه یک وقت احساس کرد که تمام جاه و جلالها از نظرش ساقط شد . تصمیم گرفت از جاه و مقام چشم بپوشد . از ترس ممانعت مردم اظهار نکرد و به بهانه سفر مکه از بغداد بیرون رفت ، ولی همینکه مقداری از بغداد دور شد و مشایعت کنندگان همه برگشتند ، راه خود را به سوی شام و بیت المقدس برگرداند ، برای آنکه کسی او را نشناسد و مزاحم سیر درونیش‏ نشود ، در جامه درویشان در آمد . سیر آفاق و انفس را آن قدر ادامه داد ، تا آنچه را که‏ می‏خواست ، یعنی یقین و آرامش درونی ، پیدا کرد . ده سال مدت تفکر و خلوت و ریاضت وی طول کشید.

داستان راستان شهید مطهری